De Leidse Ladder: circulariteit als vaste stap in elk ontwerp
“Het gesprek over circulaire mogelijkheden is belangrijker dan een goede score.” Volgens de gemeente Leiden wordt circulariteit vanzelfsprekend door het gesprek erover te voeren. Daarom werkt de gemeente sinds 2023 met de Leidse Ladder. Deze verplichte vragenlijst - met een minimumaantal punten - maakt circulariteit een vast onderdeel van elk project. En dat begint al bij de ontwerpfase (PIANOo, november 2025).
Uit de vragenlijst komt een score naar voren. “We hebben daarvoor een minimumaantal punten afgesproken, 75 van de 160,” vertelt Majelle Verbraak, beleidsmedewerker circulaire bouw. “Als projecten dat niet halen, gaat het team circulariteit samen met het projectteam op zoek naar verbetering. Blijft de score daarna onder het minimum, dan wordt het project voorgelegd aan de wethouder. Die maakt de afweging tussen circulariteit en andere belangen.”
“Het doel van de Leidse Ladder is om een gezamenlijk uitgangspunt te bieden voor het thema circulariteit. Ieder project loopt de verschillende stappen langs, zoals preventie, waardebehoud en waardecreatie,” vertelt Verbraak. Aan de basis staan de 8 circulaire ontwerpprincipes van Rijkswaterstaat.
Structureel onderdeel van projecten
De Leidse Ladder neemt MVOI-thema circulariteit structureel vroeg mee in het proces. De vragenlijst wordt al in de ontwerpfase van ieder project ingevuld. Zo worden ontwerpkeuzes, materiaalgebruik en hergebruik overwogen, nog voordat een aanbesteding start. “De Leidse Ladder is één van de vaste stappen in het ontwerpproces, net als de technische toets of participatie,” zegt Patricia Scholte, integraal ontwerper openbare ruimte.
In eerste instantie gold de Leidse Ladder alleen voor projecten in de openbare ruimte. Verbraak: “Inmiddels wordt de Leidse Ladder ook gebruikt voor gemeentelijke vastgoedprojecten. Daarvoor hebben we een aangepaste versie ontwikkeld. Met specifiekere vragen voor vastgoed.”
Een vanzelfsprekend gesprek over circulariteit
Herhaling is de kracht van de Leidse Ladder. Verbraak: “Bij elk project het gesprek over circulariteit voeren is belangrijk. De score is niet het doel. Door circulariteit telkens op dezelfde manier te benaderen, wordt het onderwerp vanzelfsprekend.” Scholte vult aan: “De eerste keer moest ik voor de vragenlijst van alles navragen bij collega’s. Maar gaandeweg weten we de juiste informatie steeds beter te vinden. Bovendien kunnen we altijd bij het team circulariteit terecht voor vragen.”
Volgens Scholte is de vanzelfsprekendheid inmiddels merkbaar in de organisatie. “Op een recent project scoorden we bijvoorbeeld niet heel hoog. Met het ontwerpteam en de technische collega’s hebben we toen heel kritisch naar het ontwerp gekeken. Uiteindelijk bleek dat de circulariteit bij dat project niet beter kon. Maar dat het team daar wel extra aandacht aan heeft besteed, is de verdienste van de Leidse Ladder. Verbraak vult aan: “De punten die niet worden gehaald zijn ook leerzaam. De Leidse Ladder verzamelt in die gevallen op een gestructureerde manier informatie over technische beperkingen en drempels.”
Meegroeien met de praktijkervaring
De gemeente is de eerste die toegeeft dat de Leidse Ladder nog niet perfect is. Verbraak: “De Leidse Ladder groeit mee met de ervaring uit de praktijk. De vragenlijst is voor ieder project hetzelfde, maar de projecten verschillen natuurlijk onderling. Kleine projecten bleken in het begin minder goed te scoren, omdat ze simpelweg minder mogelijkheden hadden in het ontwerp. Aan de hand van dat soort inzichten kijkt het team circulariteit of we de Ladder kunnen verbeteren.” Een ander voorbeeld: “In één van de updates hebben we de vraag toegevoegd of de aanwezige verharding wel echt einde levensduur is. Want het voorkomen van vroegtijdig opbreken scheelt veel impact. Gaandeweg leren we betere vragen stellen met de Leidse Ladder.”
Naar volwassen circulair beleid
Daarnaast worden ook de grenzen van de Leidse Ladder duidelijker. Dat maakt het circulair beleid van de gemeente volwassener. Scholte: “Als gemeente hebben we een Handboek kwaliteit openbare ruimte. Daarin staan afspraken waaraan ieder project moet voldoen, zoals materiaalkeuzes en beeldkwaliteit. Als ontwerper kan ik daar niet zomaar van afwijken om de circulariteit van een project te verhogen. Circulaire materiaalkeuzes in dat handboek opnemen is in sommige gevallen een effectiever instrument dan de Leidse Ladder.”
Blijven verbeteren
Aan de hand van de praktijkinzichten wordt de Leidse Ladder eens per jaar aangepast. Verbraak: “We zijn bijvoorbeeld overgestapt van Microsoft Forms naar Excel. Daardoor kunnen meerdere mensen tegelijkertijd de vragenlijst invullen.Ook de rol van preventie kreeg meer aandacht. “De eerste stap van circulariteit is je afvragen of er überhaupt gebouwd hoeft te worden. Als ontwerpers aan de slag gaan, is het te laat voor die vraag. We hebben het managementteam daarom gevraagd om die vraag te stellen voordat ze de start van een bouwproject accorderen.”
Bekendheid en draagvlak is sleutel tot succes
De Leidse Ladder is inmiddels een begrip binnen de gemeente. Verbraak: “Dat vind ik gaaf. De gemeente Leiden is een grote organisatie en er zijn veel interne documenten. Dat vrijwel elke collega de Leidse Ladder kent, is een succes. We hebben vanaf het begin veel tijd gestoken in het betrekken en inlichten van collega’s. Nog steeds hebben we iedere maand een spreekuur. Daarnaast belonen we ieder jaar de ontwerpers met de hoogste score met een taart. En we hebben een circulaire award voor een projectteam dat een bijzondere presentatie heeft geleverd.” Scholte vult aan: “De insteek van de Leidse Ladder is altijd geweest: begin gewoon, en leer onderweg. Als je de vragenlijst structureel gebruikt, groeit circulariteit vanzelf uit tot een vaste werkwijze. Het brede draagvlak dat in de afgelopen 2 jaar is ontstaan, toont aan dat die aanpak werkt.”
Belangrijkste tips
- Betrek circulariteit structureel bij alle projecten. En gebruik daarbij eenzelfde vragenlijst. Doe dat vroeg in het ontwerpproces, als er nog wat te kiezen valt.
- Houd je vragenlijst als instrument werkbaar én actueel. Stel een ondergrens vast, daarbij hoeft het instrument nog niet perfect Te zijn. Pas de vragenlijst jaarlijks aan op basis van ervaringen en nieuwe inzichten.
- Gebruik de vragenlijst als hulpmiddel bij gesprekken. Punten halen is geen doel op zich. Het gaat erom waar in een project de (on)mogelijkheden zitten. Door bij ieder project structureel over circulariteit te praten zet je stappen.
- Begin gewoon, en leer onderweg. Niet met enkele pilots, maar met heel de organisatie.
Zelf aan de slag met soortgelijke aanpak?
Op de website van gemeente Leiden vind je een korte presentatie met uitleg over de Leidse Ladder, de Leidse Ladder zelf en het Leidse Ladder-bordspel. Daarnaast vind je er voorbeelden en praktische tips voor implementatie.