Nationaal plan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen 2021-2025
Op 22 januari 2021 heeft het Rijk het nieuw nationaal plan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI), genaamd Opdrachtgeven met ambitie, inkopen met impact gepresenteerd. Dit plan heeft als doel het stimuleren van alle overheden om hun inkoopkracht in te zetten op het terrein van CO2-uitstoot, milieu-impact en grondstoffengebruik, om een inclusieve arbeidsmarkt te realiseren en om misstanden voor mens en milieu aan te pakken in internationale ketens. Het plan loopt van 2021 tot 2025. Het vorige plan is eind 2020 afgelopen.
Nationaal Plan MVI Downloaden
De ambitie van het Nationaal plan MVI 2021-2025 is om een krachtige impuls te geven aan de toepassing van MVI door overheden, zodat er veel meer impact ontstaat op de markt. De maatschappelijke doelen zijn voor het Rijk niet langer een bijzaak van het inkoopproces. Vijf departementen werkten hierbij samen: Infrastructuur en Waterstaat, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Economische Zaken en Klimaat (EZK), Buitenlandse Zaken en Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In 2020 heeft het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zich hierbij aangesloten ter behartiging van het thema diversiteit en inclusie.
Opdrachtgeverschap
De politieke ambities om door te gaan met dit beleid zijn groot, waarbij behalve inkoop nadrukkelijk ook goed opdrachtgeverschap wordt opgepakt. Dit wordt dermate bepalend gevonden voor het maken van echte impact, dat is gekozen om dit ook te communiceren in de naamgeving: Opdrachtgeven met ambitie, inkopen met impact.
Nationaal plan op hoofdlijnen
De aanpak 2021-2025 bestaat uit 4 hoofdlijnen met daaronder 7 actielijnen. Onderstaand zijn deze hoofdlijnen samengevat.
Brede borging van MVI in de organisatie
Om MVI structureel effectiever te maken, moet de verantwoordelijkheid voor het halen van de maatschappelijke doelen met inkoop worden verlegd naar de opdrachtgevers. Dat vraagt om een structurele inbedding in het dagelijks beleid van overheden. Stappen die hierbij zouden kunnen worden gezet, zijn onder meer kennisdeling, het bouwen aan een organisatiecultuur waarin het bijdragen aan de transities hoog in het vaandel staat, het stellen van heldere KPI’s en inkoopdoelen waarin de maatschappelijke doelen niet vrijblijvend zijn opgenomen, en het toevoegen van MVI aan de standaardprocedures, inclusief evaluatie en verantwoording.
In de stakeholderanalyse zien respondenten het als een belangrijke rol van het Rijk om bestuurders en beleidsmakers van andere overheden aan te sporen, op te leiden en te faciliteren bij het realiseren van deze inbedding. Ten slotte laat onder meer de IOB-evaluatie zien dat speciale aandacht nodig is voor de belangrijke rol van contractmanagement en de controle op de realisatie van de ambities. Beide zijn momenteel vaak gebrekkig, waardoor de incentive bij bedrijven afneemt om stappen te zetten.
Strategische inzet op sectoren
Om meer effect te hebben met MVI is volgens de evaluaties van CE Delft en het IOB een strategische focus op sectoren nodig. Het gaat dan om die productcategorieën waar overheidsinkoop écht het verschil kan maken, omdat er grote kansen voor verbetering liggen, er grote uitstraling van uitgaat, er grote risico’s zitten in de waardeketen, de overheid er zelf een grote speler is en/of omdat het aansluit op belangrijke beleidsthema’s, zoals de aanpak van plastic. Voorbeelden zijn de bouw, ICT, textiel en catering. Ook sectoren waarop het MVI-beleid nu nog beperkt gericht is, kunnen hierbij in beeld komen, zoals de zorg, het onderwijs of de energiesector. Een belangrijke nieuwe ontwikkeling hierbij is de opzet van buyer groups. Dit zijn groepen van inkopers én opdrachtgevers die gezamenlijk toewerken naar innovatie, instrumentontwikkeling, marktverandering en uiteindelijk naar (ieder een eigen) inkoop.
Minder vrijblijvendheid
Door teveel vrijblijvendheid ontstaat onvoldoende kracht en consistentie in de overheidsvraag en kan de markt niet veranderen. Dit plan geeft invulling aan minder vrijblijvendheid door het maken van nieuwe bestuurlijke afspraken als vervolg op het Manifest MVI. Uitgangspunt daarbij zal zijn dat ondertekenaars maatschappelijk verantwoord inkopen voor het bereiken van hun beleidsdoelen als de standaard gaan inzetten, niet als de uitzondering. Daarbij hoort transparante rapportage en wordt zo mogelijk het ‘comply or explain' principe toegepast. De toepassing van dit principe op andere terreinen is onderzocht en de verkregen inzichten worden betrokken bij de nadere invulling. De rest van dit plan is erop gericht om partijen hierbij te ondersteunen en ze te helpen om knelpunten die MVI in de weg staan te overstijgen.
Integrale aanpak van MVI
Bij inkoop komen alle thema’s in het ideale geval bij elkaar in één afweging, waarbij de opdrachtgever en de inkoper samen bepalen (op basis van de beleidsambities en mogelijkheden) welke thema’s relevant zijn voor hun specifieke inkoop en hoe zwaar deze dan moeten meewegen. In de praktijk gaat het soms om elkaar versterkende thema’s en soms om tegenstrijdige. Om hierop effectief te kunnen inzetten en de kracht van het MVI-beleid te vergroten, wordt in dit plan zoveel mogelijk ingezet op een integrale aanpak en ondersteuning. Waar nodig worden instrumenten ontwikkeld om een integrale afweging tussen MVI-thema’s te stimuleren.
Uitvoering
Om het nieuwe MVI-beleid concreet vorm te geven zijn de hoofdlijnen vertaald naar 7 concrete actielijnen. Hierbij is een pakket opgebouwd van samenhangende en elkaar versterkende acties, gericht op alle MVI-thema’s. Hierbij staan de nieuwe bestuurlijke afspraken centraal. De andere actielijnen versterken en ondersteunen deze. PIANOo zal een rol spelen in de uitwerking en uitvoering van het nationaal plan MVI. Naast kennisdeling door middel van onder andere online dossiers en bijeenkomsten, zullen we ook wederom inzetten op concrete projecten waarbij impact maken centraal staat.
Evaluatie 2015-2020
De evaluatie Plan van Aanpak 2015-2020 laat zien dat MVI over de hele linie beter wordt opgepakt. Er is brede bewustwording ontstaan van het belang om maatschappelijk verantwoord in te kopen. Er is een groeiende groep koplopers die hier werk van maken. Vaak zijn dit organisaties die betrokken zijn bij het Manifest MVI, de Green Deal Circulair Inkopen of één van de leernetwerken. Op basis van het Plan van Aanpak MVI 2015-2020 is een infrastructuur opgebouwd met instrumenten die aanjagen, ondersteunen, verbinden en monitoren.
Tegelijkertijd is MVI nog lang geen gemeengoed. Met enige regelmaat blijkt dat overheidsinkoop toch nog vooral een kwestie is van de laagste prijs en dat, daar waar wel om MVI wordt gevraagd, dit te weinig meeweegt om effect te hebben. Het ontbreekt nog te veel aan een goede vertaling van ambitie naar concrete uitvoering. MVI kan (zeker in de perceptie) de kosten en complexiteit verhogen en wordt zodoende veelal niet of slechts marginaal meegenomen in inkoopopdrachten. Vaak hangt inzet op MVI bovendien af van enthousiaste individuen, zoals een bestuurder of inkoper en is nog geen sprake van structurele verankering. Bovendien is in veel organisaties weinig aandacht voor contractmanagement, zodat afspraken lang niet altijd goed landen in contracten en ook niet wordt gecontroleerd op naleving.
Professioneel inkopen
Het nationaal plan raakt aan het programma Beter Aanbesteden van het ministerie van EZK. Dit traject heeft de afgelopen jaren ingezet op het verbeteren van de professionaliteit en de aanbestedingspraktijk bij overheden. Dit staat niet los van de maatschappelijke doelen. Een professionele inkooppraktijk is immers één van de voorwaarden om maatschappelijk verantwoord te kunnen inkopen. En andersom is MVI een belangrijke motor om de inkooppraktijk te willen verbeteren, omdat MVI politiek relevant is door de koppeling met maatschappelijke doelen.
Tevens ondersteunt het Nationaal plan de uitvoering van de Rijksinkoopstrategie genaamd Inkopen met Impact, met instrumenten als de MVI criteriatool en de MVI-zelfevaluatietool.
Wettelijke basis
Het MVI-beleid als geheel heeft geen wettelijk afdwingbare basis. Het is voor een groot deel gestoeld op bestuurlijke afspraken en op breed gedeelde maatschappelijke doelen. Eerder schreef het kabinet in het Regeerakkoord : “De overheid gaat zijn inkoopkracht beter benutten voor het versnellen van duurzame transities, voor het inschakelen van kwetsbare groepen en om innovatief in te kopen.” De maatschappelijke doelen die via MVI worden nagestreefd, zijn in veel gevallen al vastgelegd in onder meer het Klimaatakkoord, de Sustainable Development Goals (SDG’s), het Uitvoeringsprogramma circulaire economie, het IMVO-beleid, de Banenafspraak, het Grondstoffenakkoord, de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen, het door verschillende overheidsinstanties ondertekende Charter Diversiteit en in de inkoopstrategie van de Rijksoverheid en veel andere overheden.
Bepaalde onderdelen van het MVI beleid hebben wel een juridische basis. Er zijn meerdere Europese richtlijnen die geimplementeerd zijn in de Aanbestedingswet 2012. In augustus 2021 treedt daarnaast de Richtlijn bevordering van schone en energiezuinige wegvoertuigen (Clean Vehicles Directive, 2019/1161/EG) in werking. Deze richtlijn beoogt de aanbesteding van vervoer en transport door overheden te verduurzamen. Ook in het kader van de EU-Green Deal doet de Commissie voorstellen voor verplichte criteria en doelen voor sustainable procurement. Andere belangrijke kaders zijn de Omgevingswet en de Participatiewet.