Overslaan en naar de inhoud gaan

Secondary navigation

  • Over PIANOo
  • Contact
  • Help
  • Sitemap
  • Nieuwsbrief
  • English
Pianoo Logo

Hoofdnavigatie

  • Home
  • Inkopen in het kort
  • Inkoopproces
  • Regelgeving
  • Thema's
  • Sectoren
  • Actueel
Menu Sluiten

Zoeken

Meest gezocht

Drempelbedragen Europees Aanbesteden Uniform Europees Aanbestedingsdocument (UEA) CPV-codes
  • Over PIANOo
  • Vakgroepen
  • Vakgroep Aanbestedingsrecht
  • Visie: Subsidie of overheidsopdracht?
Visie: Subsidie of overheidsopdracht?
  • Over PIANOo
    • Vragenloket
    • Medewerkers
    • Klantenraad
    • Online instrumenten
    • Publicaties
    • Bijeenkomsten
    • Vakgroepen
      • Vakgroep Aanbestedingsrecht
      • Vakgroep GWW en Bouw
      • Vakgroep Inkoopmanagement Publieke Sector
    • Leergang Aanbestedingsrecht
  • Contact
  • Help
  • Sitemap
  • Nieuwsbrief
  • English

Visie: Subsidie of overheidsopdracht?

Aanbestedende diensten worstelen regelmatig met de vraag of een bepaalde rechtsverhouding een aanbestedingsplichtige opdracht (civiele rechtsverhouding) is of een meer (vaak vrijblijvendere) bestuursrechtelijke subsidieverhouding. (mei 2017)

Daarnaast speelt de vraag of de verstrekking van een subsidie waarbij de ontvanger bijvoorbeeld uitvoeringsverplichtingen op zich neemt niet dezelfde kenmerken vertoont als een aanbestedingsplichtige opdracht. 

Met deze visie wil de PIANOo-vakgroep Aanbestedingsrecht de wezenlijke verschillen die er zijn tussen subsidies en opdrachten verduidelijken. Verder geeft de vakgroep overheidsinkopers enkele handvatten en een praktijkvoorbeeld om te kunnen beoordelen of een bepaalde rechtsverhouding zich (vooral) kwalificeert als opdracht of als subsidie.

Inleiding

Onderscheid tussen subsidies en (overheids)opdrachten is niet alleen juridisch relevant voor het van toepassing zijnde rechtskader, maar ook inkooptechnisch belangrijk. Bijvoorbeeld bij de vormgeving van stimuleringsmaatregelen (ook nu in tijden van financiële en economische crisis).

Wanneer moeten subsidies worden aanbesteed?

  • Op het moment dat een subsidie zich kwalificeert als een overheidsopdracht, is in principe de aanbestedingsrichtlijn (2014/24/EU) van toepassing en dient de opdracht (Europees) aanbesteed te worden.

Indien een concrete rechtsverhouding geen overheidsopdracht maar louter een zuivere subsidie met zich meebrengt, zijn met name de Europese staatssteunregels en (de subsidietitel van) de Algemene wet bestuursrecht (Awb) relevant.

Niet nakomen van Europese aanbestedingsregels kan tot diverse sancties leiden zoals een door de rechter opgelegd gebod tot staking van de uitvoering en aanbesteding, schadevergoeding, vernietiging van de overeenkomst, onthouding van een goedkeurende accountantsverklaring enzovoort Daarnaast kan niet nakomen van aanbestedingsregels in de praktijk soms leiden tot civiele schadevergoedingsacties van benadeelden, administratieve kosten voor het herstel van fouten of het voeren van nieuwe aanbestedingsprocedures. Oneigenlijk gebruik - bewust of onbewust - van het subsidie of opdrachtinstrumentarium dient derhalve zoveel mogelijk te worden voorkomen.

Omdat overheidssubsidies op vele verschillende manieren worden vormgegeven en/of verleend is het moeilijk een algemene uitspraak te doen over het feit of een - in principe - bestuursrechtelijke subsidie zodanig is ingericht dat deze meer richting een opdracht (inclusief het privaatrechtelijke karakter daarvan) neigt. De uiteindelijke beslissing of een (financiële) transactie/handeling door de overheid zich kwalificeert als een opdracht of subsidie ligt dan ook altijd bij de betreffende overheid.

Inhoud

Definitiekader
Juridische en inkooptechnische verschillen
Belangrijke vragen bij het achterhalen van verschillen
De beoordelingscriteria toegepast in een praktijkvoorbeeld
Meer informatie

Definitiekader

Zowel de Europese aanbestedingsrichtlijn als het (nationale) Burgerlijk Wetboek kennen definities van het begrip opdracht. Deze luiden als volgt:

Overheidsopdracht (artikel 2 onder 5 Europese aanbestedingsrichtlijn 2014/24/EU) = Schriftelijke overeenkomst onder bezwarende titel die tussen een of meer ondernemers en een of meer aanbestedende diensten is gesloten en die betrekking heeft op de uitvoering van werken, de levering van producten of de verlening van diensten in de zin van de richtlijn.

Opdracht (boek 7 titel 7 BW (artikel 400) = de overeenkomst van opdracht is de overeenkomst waarbij de ene partij, de opdrachtnemer, zich jegens de andere partij, de opdrachtgever, verbindt anders dan op grond van een arbeidsovereenkomst werkzaamheden te verrichten die uit iets anders bestaan dan het tot stand brengen van een werk van stoffelijke aard, het bewaren van zaken, het uitgeven van werken of het vervoeren of doen vervoeren van personen of zaken.

Een overeenkomst is volgens artikel 213 van Boek 6 BW 'een meerzijdige rechtshandeling waarbij een of meer partijen jegens een of meer andere een verbintenis aangaan'. Een Europeesrechtelijke definitie van 'subsidie' ontbreekt. Wel kent het Europees recht verschillende Europese subsidiefondsen en is het staatssteunrecht in zijn algemeen toegeschreven op o.m. subsidieverlening.

Artikel 4:21 Awb definieert subsidie als 'de aanspraak op financiële middelen door een bestuursorgaan verstrekt met het oog op bepaalde activiteiten van de aanvrager anders dan als betaling voor aan het bestuursorgaan geleverde goederen of diensten'.

Het tegenover elkaar zetten van de bovenstaande bruikbare definities van overheidsopdracht en subsidie levert het volgende op:

Overheidsopdracht (richtlijn 2014/24/EU) 

  • Schriftelijke overeenkomst onder bezwarende titel 
  • Tussen ≥ 1 ondernemers en ≥ 1 aanbestedende diensten gesloten 
  • Die betrekking heeft op de uitvoering van werken, de levering van producten of het verlenen van diensten 

Subsidie (Awb) 

  • Aanspraak op financiële middelen 
  • Door een bestuursorgaan verstrekt 
  • Met het oog op bepaalde activiteiten van de aanvrager
  • Anders dan als betaling voor aan het bestuursorgaan geleverde goederen of diensten 

Juridische en inkooptechnische verschillen tussen overeenkomst en subsidie

Denkrichting van dit overzicht met verschillen tussen overeenkomst (na opdracht) en subsidie is dat als vele aspecten van 'overeenkomst' zich in de te onderzoeken situatie voordoen, en weinig van 'subsidie', er waarschijnlijk sprake is van een overheidsopdracht. Wanneer er sprake is van een grote vermenging van kenmerken dan wordt in de praktijk vaak gekozen voor subsidie. Bedenk echter dat geen enkel criterium op zichzelf beschouwd doorslaggevend is.
Overzicht verschillen  

Belangrijke vragen bij het achterhalen van verschillen

Om vast te stellen of sprake is van een subsidie of opdracht, zijn onder meer de volgende 5 vragen relevant (tussen haakjes staat aangegeven onder welke punten in het Overzicht verschillen aan de orde komen):

a. Hoe is het verband tussen betaling en prestatie? (zie de punten 2, 3, 9 en 10)
b. Van wie is het initiatief uitgegaan? (zie punt 8)
c. Welk belang wordt gediend? Wat is het doel van de activiteit? (zie punt 3)
d. Is er sprake van commerciële activiteiten (winst, kostprijs, onderneming, concurrentie)? (zie punten 6, 12 en 13)
e. Zijn er derden bij het project betrokken? (zie ook punten 3 en 14)
Vijf vragen bij het achterhalen van verschillen tussen subsidie en opdracht?

De beoordelingscriteria toegepast in een praktijkvoorbeeld

In deze paragraaf passen we het schematische overzicht en de vragen toe op een praktijkvoorbeeld.

Een praktijkvoorbeeld

Ter stimulering van het economische transitieproces in Midden- en Oost Europese landen en om de bilaterale samenwerking met deze landen te bevorderen ontwikkelt een (decentrale) overheid een Programma. Nederlandse bedrijven die willen samenwerken met ondernemers in Midden- en Oost-Europa (bijvoorbeeld op het gebied van kennisoverdracht, innovatie, milieubescherming) kunnen op basis van dit Programma financiële ondersteuning krijgen. Bedrijven kunnen hiervoor een projectvoorstel indienen bij de betreffende overheid, die aan de hand van de programmavoorwaarden een beslissing op de aanvraag zal nemen. Bij de aanvraag wordt door een aanvragend bedrijf niet aan de formaliteiten, zoals gesteld in de programmavoorwaarden, voldaan. Er ontstaat een juridisch geschil over de vraag of er in dit geval sprake is van een subsidieaanvraag of een aanbestedingsplichtige opdracht.

Bij de beoordeling van het praktijkvoorbeeld is na toetsing van de 14 punten uit het schematisch overzicht van de verschillen en de 5 belangrijkste vragen de conclusie dat er sprake is van een niet gehonoreerde subsidieaanvraag. Er is geen sprake van een afwijzing van een projectvoorstel dat een aanbestedingsplichtige opdracht zou betreffen.

Hierbij is onder meer doorslaggevend dat:

  • het bewuste programma een algemeen (en niet specifiek een opdrachtgevers) belang dient namelijk het bevorderen van investeringsactiviteiten van het Nederlandse MKB in Midden en Oost Europa met als doel de versterking van marktgeoriënteerde en duurzame economieën te ondersteunen, investeringen in die regio te stimuleren en de handelsrelaties tussen bedrijven uit Nederland en Midden- en Oost-Europa te bevorderen (zie verder ook punt 3 in het schematisch overzicht);
  • de steun geen tegenprestatie vormt voor een geleverde dienst, maar een bijdrage ter stimulering van de betrokken activiteiten (zie ook punten 3 en 14 in het schematisch overzicht)
  • de gedane betalingen geen commercieel karakter hebben. Zij dekken niet de volledige kosten van de activiteiten, noch een winstopslag (zie ook punten 6, 12 en 13 in het schematisch overzicht)
  • het uitgaan van het initiatief tot betaling van een bijdrage als onderscheidend criterium voor subsidie of opdracht een minder kenmerkend onderscheid is dan het feit dat 'de inhoud van de te leveren dienst' niet door de opdrachtgever zelf (dan is in de regel sprake van 'opdracht') maar door de opdrachtnemer wordt geformuleerd (dan is vaker sprake van 'subsidie')8 (zie ook punt 10, schematisch overzicht).


Meer informatie

Regelgeving

Wet Personenvervoer 2000

Jurisprudentie

College van Beroep voor het bedrijfsleven, 9 juli 2008 LJN: BD8180

Geraadpleegde literatuur

  • Artikel Mr. B.S. ten Kate en Mr. T.A.M. van der Ende - 'Subsidie of opdracht?'
    (Gemeentestem 2006, 7261/149), 4/11/06
  • 'Het leertje van de kraan', voortgangsrapportage herijking subsidierelaties (pdf),
    Provincie Noord-Holland, april 2008, met adviezen van Pels Rijcken Drooglever Fortuijn
  • Website Europa decentraal, Subsidie of opdracht?
  • Website Europa decentraal, Dossier Staatssteun
  • Via de website van Rechtspraak kunt u zoeken op uitspraken. Zoek bijvoorbeeld op de termen 'subsidie-opdracht-aanbesteden'en vindt tientallen treffers.
    Rechtspraak

Handreiking

Handreiking Europaproof gemeenten (pdf) op europadecentraal.nl.

Deel deze pagina:
Gerelateerd
Handreiking VNG overheidsopdracht en subsidie
Factsheet
Factsheet: Termijnen Aanbestedingswet 2012
Alle visiedocumenten
Visie: Omgaan met termijnen Visie: Model K verklaring Visie: Betrekken van arbeidsgehandicapten en werklozen Visie: Inbesteden, quasi-inbesteden, publiek-publieke samenwerking, uitbesteden en aanbesteden Visie: Aanbesteden van unieke leveringen, diensten en werken Visie: Subsidie of overheidsopdracht? Visie: De wezenlijke wijziging Visie: de ernstige beroepsfout Visie: social return
  • Home
  • Inkopen in het kort
    • Wat moet ik weten over inkopen?
    • Wat moet ik weten over Europees aanbesteden?
    • Hoe zit het inkoopproces in elkaar?
    • Hoe organiseer ik een Europese aanbesteding?
    • Welke wet- en regelgeving is er over aanbesteden?
    • Hoe ga ik met de regels om?
    • Hoe evalueer ik de inkoopfunctie?
    • Waar kan ik hulp krijgen?
  • Inkoopproces
    • Fase 1 Voorbereiden
      • Inkoopbehoefte
      • Aanbestedingsregels
      • Aanbestedingsplicht
        • Operationele eenheid
        • Overheidsinstanties
        • Publiekrechtelijke instellingen
        • Ramen opdracht
        • Maak/koopbeslissing
          • Stappenplan
      • Inkoopstrategie
        • Economische afwegingen
      • Beleidsdoelen
      • Vormgeven opdracht
      • (Sub)gunningscriteria
        • Prestatieprikkels
          • Toepassen
          • Bonussen en malussen
          • Stappenplan
          • Value engineering
      • Selectiecriteria
        • Faillissementsrisico
      • Specificeren
        • Milieu, sociaal en arbeid
        • Technische specificaties
        • Keurmerken
        • Algemene voorwaarden
      • Markt betrekken
      • Mogelijke procedures
        • EU standaardprocedures
        • EU specifieke procedures
          • Sociale en andere specifieke diensten
          • Mededingings- procedure met onderhandeling
          • Onderhandelings- procedure zonder aankondiging
          • Versnelde procedure
          • Concurrentie- gerichte dialoog
          • Prijsvraag
          • Concessie
          • Elektronische veiling
          • Innovatiepartner- schap
            • Precommercieel inkopen
            • Innovatiepartnerschap of pre-commercieel inkopen
          • Dynamisch aankoopsysteem
        • Raamovereenkomsten
        • Nationale procedures
      • Kiezen procedure
      • Afronden
    • Fase 2 Doorlopen
      • Aankondigen
        • Inhoud aankondigingsformulier
        • (Niet-)wezenlijke wijziging
        • Termijnen openbare procedures
        • Termijnen procedures met voorselectie
      • Aanmelden
      • Selecteren
      • Inschrijven
      • Gunnen
        • Model-K
        • Rechtsbescherming
        • Ongeldige en bijzondere inschrijvingen
        • Geen verplichting tot gunnen
        • Abnormaal lage inschrijving
          • Methodieken
        • Informatieverstrekking
      • Afronden
    • Fase 3 Uitvoeren
      • Contractbeheer
      • Contractmanagement
      • Leveranciersmanagement
    • Organisatie
      • Strategisch inkoop
      • Categoriemanagement
      • Inkoopdiagnose
      • Inkooppakketten
        • Algemeen
        • Waterschappen
      • Inkoopsamenwerking
      • MSU+ model
      • Prestatie-inkoop/Best Value Procurement
      • Prestatiemeten/Past Performance
      • Tenderboard
  • Regelgeving
    • Aanbestedingswet
      • Beter aanbesteden
      • Klachtenafhandeling
      • VNG Model Algemene Inkoopvoorwaarden
      • VNG Model Inkoop- en aanbestedingsbeleid
    • Gids Proportionaliteit
    • Uniform Europees Aanbestedingsdocument
      • Interactieve pdf
        • Aandachtspunten ondernemers
    • Europese richtlijnen
      • Regelgeving bij EU richtlijnen
        • GPA
        • Inbreukprocedure
    • Drempelbedragen
    • CPV-codes
    • ARW 2016
    • Voorwaarden
      • Rijksoverheid
        • ARVODI
        • ARIV
        • ARBIT
        • Toelichting
      • Waterschappen
      • Gemeenten
      • Diversen
      • UAV 2012
    • Gedragsverklaring aanbesteden
    • Jurisprudentie
      • Jurisprudentieoverzicht
        • Aanbestedende dienst
        • Afbreken procedure
        • Beslissingen selectie en gunning
        • Bijzondere procedures
        • Eisen aan inschrijver en beoordeling
        • Eisen aan offerte en beoordeling
        • Inhoud bestek en contract
        • Mededinging
        • TenderNed
        • Type opdracht
        • Uitgezonderde opdrachten
        • Voorbereiding
        • Waarde van de opdracht
        • Wezenlijke wijziging
      • Wekelijkse samenvattingen
  • Thema's
    • Coronacrisis en inkoop
      • Veel voorkomende vragen
      • Analyse aanbestedingen
      • Praktijkvoorbeelden
      • Webinars
    • Maatschappelijk Verantwoord Inkopen
      • Nationaal plan
      • MVI-thema’s
        • Biobased inkopen
          • Aan de slag
            • Waarom
            • Hoe
              • Specificeren
            • Producten
            • Aandachtspunten
            • Voorbeelden
          • Toelichting
          • Praktijkvoorbeelden
          • Handreikingen
          • Onderzoeken
        • Circulair inkopen
          • Aan de slag
          • Toelichting
          • Praktijkvoorbeelden
          • Handreikingen
          • Onderzoeken
        • Internationale sociale voorwaarden
          • ISV in het inkoopproces
            • Voorbereiden
            • Doorlopen
            • Uitvoeren
          • Toelichting
          • Praktijkvoorbeelden
          • Handreikingen
          • Onderzoeken
        • Milieuvriendelijk inkopen
          • Toelichting
          • Praktijkvoorbeelden
          • Handreikingen
          • Onderzoeken
        • Social return
          • In de aanbesteding
          • In de praktijk
            • Rijksoverheid
          • Toelichting
            • Participatiewet
          • Praktijkvoorbeelden
          • Handreikingen
          • Onderzoeken
      • MVI-criteria
        • Automatisering en telecommunicatie
        • Energie
        • Grond-, weg- en waterbouw
        • Kantoorfaciliteiten en diensten
        • Kantoorgebouwen
        • Transport en vervoer
      • Beleid en uitvoering
        • SDG's
        • Manifest MVI
          • Manifest tekst
          • Ondertekenaars
          • Actieplannen
      • MVI in het inkoopproces
        • Voorschrijven tot uitnodigen
          • Voorschrijven
          • Aanmoedigen
          • Uitnodigen
        • Checklist MVI
        • Milieukeurmerk
      • Buyer groups
        • Bebording
        • Bouwmaterialen biobased
        • Bouwmaterieel zero emissie
        • Doelgroepenvervoer
        • Houtbouw
        • ICT hardware
        • Inhuur professionals
        • Nieuwbouw woningen
        • Polymeren
        • Renovatie corporatiewoningen
        • Scholen
        • Textiel
        • Wegverharding
        • Leernetwerken
      • Praktijk & tools
        • Webinars en verslagen
        • Praktijkvoorbeelden
        • Handreikingen
        • Onderzoeken
        • MVI-criteriatool
        • MVI in kaart
        • Zelfevaluatietool
    • BPKV
      • Aan de slag
        • Voorbereiden
          • Analyse motiveringen laagste prijs
          • Opstellen criteria
          • Gewicht criteria
          • Beschrijving beoordelingsmethoden
          • Score
        • Doorlopen
        • Uitvoeren
      • Toelichting
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Innovatie
      • Aan de slag
        • SBIR
          • Stappenplan
        • Verschil pre-commercieel - innovatiesubsidie
        • Innovatiepartnerschap
          • Stappenplan
        • Proeftuin of pilot
          • Stappenplan prijsvraag
          • Stappenplan proeftuin
        • Functioneel specificeren
          • Stappenplan
        • Launching customer
      • Strategieën
        • Innovatietraject
          • Stappenplan
        • Procesoverzicht
      • Kansrijke thema’s
        • Diensten
        • Werken
        • Sociaal Domein
      • Achtergrondinformatie
        • Voordelen
        • Verschil regulier inkopen
        • Rolverdeling
          • Bestuurders
          • Opdrachtgevers
          • Innovatieadviseurs
          • Inkopers
        • Ethisch verantwoord
      • In het kort - metrokaart
      • Praktijk & tools
        • Stappenplannen
        • Praktijkvoorbeelden
        • Handreikingen
        • Onderzoeken
    • Integriteit
      • Aanbestedende diensten
        • Ograniseren integriteit
      • Inkopers
      • Bedrijven
        • Uitsluitingsgronden
        • Sanctiemogelijkheden
      • Regelgeving
        • Mededinging
      • Achtergrond informatie
        • Integriteitsrisico's
        • Integriteitsovertredingen
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • MKB
      • Aan de slag
      • Toegelicht
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Publiek Private Samenwerking (PPS)
      • Aan de slag
      • Toelichting
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
  • Sectoren
    • Energie
      • Inkoop duurzame energie
        • Voorbereiden
          • Definities en ambities
          • Inkoopstrategie
          • Aansluitingenbestand
          • Klikstrategie
          • Aanvullende dienstverlening
        • Doorlopen
        • Uitvoeren
      • Eigen opwekking
      • Toegelicht
        • Energiebron
        • Garanties van Oorsprong
        • Vrijwillige Emissie Rechten
        • Prijzen certificaten
        • Leveringsprijs
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • GWW
      • Inkopen GWW
        • Inkoopstrategie
        • Bouworganisatie- vormen
          • Afwegingsproces
        • Duurzaam GWW
          • BPKV
          • Innovatiegericht
        • Vraagspecificaties
        • Procedures
        • Inkoopmethodieken
      • Contractvormen
        • DBM(O)
        • DBFM(O)
          • Meerwaardetoets
        • Design & Construct
        • Engineering & Construct
        • Prestatiecontracten
        • Traditionele contracten
        • Hybride contracten
        • Ingenieursdiensten
        • UAV en UAV-GC
      • Contractbeheersing
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • ICT
      • Inkopen van ICT
        • Eisen en wensen
        • Projectmanagement
        • Geleerde lessen
        • Gateway review
        • Governance
        • Architectuur
        • Open standaarden ICT
        • Generieke infrastructuur (GDI)
        • Procedures en -methoden
        • Vendor lock-in
        • Inkoopvoorwaarden
        • Contractmanagement
      • ICT categorieën
        • Standaardsoftware
        • Maatwerksoftware
        • Open source software
          • Actieplan NOIV
        • Cloudoplossingen
        • Hardware
        • Netwerken
        • Inhuur personeel
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Mobiliteit
      • Inkopen duurzame mobiliteit
      • Kansen duurzame mobiliteit
      • Clean Vehicles Directive
      • Klimaatafspraken
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Onderwijs
      • Inkopen door onderwijsinstellingen
      • Leermiddelenmarkt
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Sociaal Domein
      • Checklist inkoop
        • Regelgeving
          • Medische verwijsroute
        • Team en behoefteanalyse
        • Aanbesteden, inbesteden, subsidie of Open House
          • Inbesteden
          • Subsidie
          • Open House
        • Flexibiliteit
        • Opdrachtwaarde en omvang
        • Aanbestedings- procedures
        • Privacygevoelige informatie
        • Samenwerken
        • Contractduur
        • Bekostigings- methodiek
        • Monitoren en evalueren
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
      • Onderzoeken
    • Archeologie
      • Inkopen van archeologie
        • Werk of dienst
        • Programma van Eisen
      • Archeologie en markt
        • Onderzoek
        • Wettelijk kader
      • Kwaliteitssysteem
      • Partijen en rollen
        • Archeologisch bestel
      • Proces
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
    • Flexibele arbeidskrachten
      • Inkopen
        • Wet DBA
      • Marktbeschrijving
      • Praktijkvoorbeelden
      • Handreikingen
    • Verzekeringen
      • Verzekeringsmarkt
      • Soorten verzekeringen
      • Verzekeringen voor decentrale overheden
      • Brandverzekering en co-assurantiemarkt
      • Aanbestedingsstrategie bij brandverzekeringen
    • Branchedossiers
  • Actueel
    • Nieuws
      • Maart
      • Februari
      • Januari
    • Agenda
    • Nieuw op PIANOo.nl
    • Statistieken
    • Inkoopvacatures
    • Inkoopopleidingen
    • Nieuwsbrieven

Over deze site

  • Privacy
  • Toegankelijkheid
  • Disclaimer
  • Cookies

Service

  • Archief
  • RSS

Contactformulier

  • webredactie@pianoo.nl
  • Contactformulier

Volg ons